Prof. dr hab. Henryk Gapski
BOŻOGROBCY W POLSCE
Krótki zarys dziejów i stan obecny
IV. Zakon Rycerski Bożego Grobu w Jerozolimie
Zakony rycerskie należą do dziedzictwa europejskiego średniowiecza. Kościół włożył ogromny wysiłek w chrystianizację krystalizującego się wówczas stanu rycerskiego, precyzując ideał chrześcijańskiego rycerza. W wypowiedziach wielkiego przedstawiciela reformy chrześcijańskiej, jakim był niewątpliwie papież Grzegorz VII (1073-1085) znajdujemy twierdzenie, że służba bliźniemu, nawet z mieczem w ręku, stoi wyżej niż asceza mnisza. Nic więc dziwnego, że w atmosferze wojny świętej wypraw krzyżowych i wobec głęboko odczuwanej potrzeby rycerstwa wiernie oddanego obronie ideałów chrześcijańskich, zrodziła się myśl powołania zakonu rycerskiego. Naturalnym środowiskiem tych dążeń stały się bractwa grupujące rycerzy. Genezę taką mają wszystkie wyrosłe w Jerozolimie zakony rycerskie: templariusze, joannici, krzyżacy i bożogrobcy.
Dzieje Zakonu Rycerskiego Bożego Grobu w Jerozolimie mają wiele wątków, niekoniecznie do końca spójnych, lecz w świetle krytycznej oceny historyków, jest możliwe wskazanie na te momenty i wydarzenia, które wyznaczają ciągłość istnienia rycerzy Bożogrobców do dnia dzisiejszego.
Za legendarną ozdobę należy uznać wyprowadzanie początków zakonu od takich postaci jak apostoł Jakub Młodszy, według tradycji pierwszy biskup wspólnoty jerozolimskiej, czy cesarz Karol Wielki (742-814). Nie znajdują dostatecznych przesłanek racje łączenia tego faktu z Ludwikiem VII (l120-1180), królem Francji uczestnikiem II wyprawy krzyżowej (l147-1149). Są natomiast fakty, które pozwalają z dziejami tego zakonu wiązać postaci księcia Godfryda z Bouillon (ok. 1058-1100), czy papieża Aleksandra VI (1431-1503).
Godfryd z Bouillon, książę Dolnej Lotaryngii uczestniczył wraz ze swymi braćmi Baldwinem i Eustachym w I wyprawie krzyżowej (1096-1099) dowodząc rycerzami z Dolnej Nadrenii. Po opanowaniu Jerozolimy w 1099 roku został przez krzyżowców obrany pierwszym jej władcą. Przyjął tytuł Obrońcy Grobu Świętego i złożył hołd lenny Patriarsze Jerozolimskiemu. Z jego imieniem łączy się również godło Królestwa Jerozolimskiego tzw. pięciokrzyż czerwonego koloru mający symbolizować pięć ran Chrystusa, w skrócie nazywany krzyżem jerozolimskim. Wielu badaczy w osobie Godfryda upatruje założyciela, jeżeli nie wprost zakonu Bożogrobców, to uformowania grupy rycerzy na kształt bractwa, która w konsekwencji dała mu początek. Pośrednio przemawiają za tym: jego tytuł Obrońcy Grobu Świętego jako władcy Jerozolimy oraz pięciokrzyż jego imienia, stanowiący do dziś podstawowy element godła rycerzy Bożogrobców.
Są przesłanki by początki rycerzy Grobu Świętego łączyć z Baldwinem I (958-1118) bratem i następcą Godfryda pierwszym tytularnym królem Królestwa Jerozolimy. Umocnił on zdobycze krzyżowców i rozszerzył zasięg swej władzy na kilka nadmorskich miast: Akkę, Jaffę, Bejrut i Sydon. Z czasów jego panowania pochodzą w pełni udokumentowane informacje o istnieniu kanoniczego zakonu Bożogrobców i jest prawdopodobne, że obok kanoników funkcjonowała grupa rycerzy - zaczątek przyszłego oddzielnego zakonu rycerskiego. Ich obowiązkiem miała być obrona Grobu Świętego, troska o bezpieczeństwo patriarchy i jego otoczenia oraz opieka zbrojna nad pielgrzymami. Cele te wyczerpywały się z chwilą zdobycia przez Saracenów Akki w 1291 roku i ostatecznym upadku Królestwa Jerozolimskiego. Zdezorganizowało to rycerzy Bożogrobców. Od tego czasu zakon na prawie pięć stuleci pozostaje bez stałej scentralizowanej struktury i nie posiada też władz naczelnych. Są natomiast liczne grupy rycerzy Grobu Bożego działające w poszczególnych krajach Europy. A ideał obrońcy najświętszego z miejsc chrześcijaństwa otrzymuje wkrótce nowego sprzymierzeńca w zakonie Franciszkanów. Franciszkanie z Kustodii Ziemi Świętej w latach 1333-1341 pojawiają się przy Grobie Chrystusa przejmując z czasem prawa do tego miejsca. I od tej chwili datuje się zwyczaj nadawania tytułu Rycerz Świętego Grobu pielgrzymom przybywającym do Jerozolimy, a wywodzącym się ze szlachty, którzy w niezwykłej atmosferze Bazyliki Grobu poddawali się obrzędowi inwestytury. To właśnie ten uroczysty obrzęd pasowania na rycerza z wpisaniem do odpowiedniego rejestru, przyznaniem prawa do noszenia krzyża jerozolimskiego, wytwarzał nową wspólnotę z obowiązkami również duchowymi, podobnymi do zobowiązań członków bractw. W ten sposób utrzymywała się ciągłość idei, którą reprezentowali rycerze Bożogrobcy. W roku 1496 przywilej pasowania na rycerza i nadawania tytułu Kawalera Grobu Świętego papież Aleksander VI zastrzegł tylko dla kustosza Franciszkanów, głównego przełożonego tamtejszej Kustodii. Z posiadaniem tego tytułu wiązało się szereg różnych praw i przywilejów, które nadawali papieże, cesarze i królowie. Rycerze Grobu Świętego mieli pierwszeństwo przed wszystkimi innymi rycerzami, posiadali prawo legalizowania osób pochodzących z nieprawego łoża, mogli nadawać sobie herby, mianować własnych notariuszy, byli zwolnieni od obowiązku kwaterunku wojskowego, mogli posiadać dobra kościelne i wiele jeszcze innych praw.
Od XVI wieku datują się próby jednoczenia rozproszonego dotąd Rycerstwa Grobu Świętego. Myśl ku jedności wychodzi od rycerzy flamandzkich skupionych w Bractwie Jerozolimskim w Antwerpii. Przedstawili oni w 1553 roku plan zorganizowania rycerzy na wzór Zakonu Rycerskiego, godność Wielkiego Mistrza miała przypaść królowi Hiszpanii Filipowi II, zaś papież miał sprawować przywództwo duchowe. Próba ta, jak i następne z XVII wieku, napotykały różnych przeciwników, wśród których zawsze byli Rycerze Świętego Jana. Ważnym wątkiem dla utrzymania ideałów rycerzy Bożogrobców miało paryskie Bractwo Grobu Świętego istniejące przy kościele franciszkanów nieprzerwanie od XIV wieku aż do czasów rewolucji, kiedy w 1792 roku zostało skasowane. Jego członkowie odnowili go w 1824 roku jako Ordre Royal Militaire et Hospitaliter du Saint-Sepulcre de Jerusalem.